مقایسه ی خصوصیات جوانه زنی و رشدی گیاهچه ی بذور گاوزبان ایرانی (Echium amoenum) حاصله از پایه مادری در تراکم های گیاهی مختلف و در شرایط کاربرد کودهای آلی و شیمیایی

مقدمه: اخیراً تاثیر کودهای عالی بر خصوصیات خاک و مؤلفه­ های رشدی گیاه مجدداً مورد توجه قرار گرفته­ اند (Motta and Maggiore, 2013) گرچه استفاده از کودهای شیمیایی به عنوان بهترین راه­ حل بر حسب باروری گیاه در نظر گرفته شده ولی این روش غالباً در دراز مدت در اکوسیستم­ های گرمسیری به دلیل محدودیت قابلیت نگهداری عناصر غذایی در خاک بازدهی اندکی دارد. مشخص شده که استفاده مفرط از مواد شیمیایی کشاورزی در نظام­ های کشاورزی پیامدهای جبران­ ناپذیری بر منابع آب و خاک در پی دارد (Weber et al, 2014). کمپوست ماده ­ای آلی است که به عنوان کود و اصلاح ­کننده خاک تجزیه و بازیافت شده است. کمپوست می­ تواند تا حد زیادی ساختمان خاک را تقویت نماید. تجزیه مواد آلی موجب آزادسازی تدریجی مواد­غذایی شده که ممکن است توسط گیاهان جذب گردند و منجر به بهبود بهره ­وری اکوسیستم­های کشاورزی گردند (Csizinszky, 2002). استفاده از ورمی ­کمپوست باعث افزایش کیفیت خاک، کاهش نیاز به آب و کود و در نتیجه افزایش پایداری فعالیت­ های کشاورزی در کشورهای گرمسیر می ­شود. ورمی­ کمپوست فرآیندی است که منجر به تثبیت مواد آلی در شرایط هوازی از طریق فعالیت مشترک کرم­های خاکی و میکرو ارکانیسم ­ها می ­شود. محصولات ورمی­ کمپوست برای مبارزه با آفات و بیماری­ها و همچنین افزایش بهره ­وری محصول با موفقیت مورد استفاده قرار گرفته­ اند (Sadeghi et al, 2014). کود گاوی یکی از کودهای بسیار خوب است که حاوی نیتروژن، فسفر، پتاسیم و دیگر مواد مغذی است. بعلاوه این کود منجر به افزایش مواد آلی خاک شده که می­ تواند ساختمان خاک، تهویه، ظرفیت نگهداری رطوبت و نفوذپذیری خاک را افزایش دهد (Motta and Maggiore, 2013). تراکم بوته تعداد بوته­ های معینی است که در یک نمونه یا منطقه مورد مطالعه وجود دارد. تراکم بوته می­ تواند بر سلامت گیاهان موثر باشد. کشت گیاهان با تراکم پایین بیشتر مستعد آلودگی به علف­ های هرز است در حالی که کشت با تراکم بیش از حد سبب رقابت شدید بر سر جذب آب و مواد غذایی کمیاب شده ومنجر به توقف رشد می­گردد  (Ibrahim, 2012). ارزیابی جوانه­ زنی و خصوصیات بیولوژیکی بذر یکی از مطالعات پایه و مقدماتی در زمینه کشت گیاهان دارویی است  (Canter et al, 2005). با وجود مطالعات فراوانی که در زمینه اثر کودهای آلی و تراکم بوته بر محصولات مختلف انجام شده، اطلاعات موجود در مورد اثرات این عوامل بر بذر ایجاد شده از پایه مادری بسیاری از گیاهان محدود می­ باشد، به همین دلیل در این پژوهش جوانه­ زنی و رشد گیاهچه ناشی از بذر حاصل از پایه مادری گاوزبان در سطوح مختلف تراکم بوته و در حضور کودهای آلی و شیمیایی مورد مطالعه قرار گرفت.
مواد و روش­ها: به منظور بررسی خصوصیات جوانه­ زنی و رشدی گیاهچه­ بذور گاوزبان ایرانی (Echium amoenum) حاصله از پایه مادری در تراکم­ های گیاهی مختلف و در شرایط کاربرد کودهای آلی و شیمیایی، پژوهشی در خردادماه سال 1393 در دانشگاه فردوسی مشهد به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه­ کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایش شامل بذور حاصله از گاوزبان ایرانی تیمار شده با عوامل زراعی مختلف در مزرعه شامل 3 تراکم کشت (3، 5 و 10 بوته در مترمربع) و 4 نوع مدیریت تغذیه­ ای (10 تن در هکتار کمپوست، 7 تن در هکتار ورمی‌کمپوست، 30 تن در هکتار کود گاوی، 90 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی نیتروژن و شاهد) بود.
نتایج و بحث: نتایج آزمایش نشان داد که در تمامی تراکم ­های گیاهی مورد مطالعه، بیشترین درصد جوانه­ زنی در  بذور حاصل از پایه­ های مادری تیمار شده با کود ورمی ­کمپوست بدست آمد. سرعت جوانه ­زنی در تراکم 5 بوته در مترمربع و کودهای کمپوست، ورمی ­کمپوست، گاوی و شیمیایی به­ترتیب 6، 43، 49 و 40 درصد نسبت به کاربرد این کودها در تراکم 3 بوته در مترمربع بیشتر بود. تمامی کودهای آلی مورد مطالعه میانگین زمان جوانه ­زنی را نسبت به شاهد کاهش دادند، به­ این ترتیب که میانگین زمان جوانه ­زنی در هر یک از کودهای کمپوست، ورم ی­کمپوست و گاوی به­ترتیب 58، 55 و 42 درصد در مقایسه  با  شاهد  کاهش  یافت.  بیشترین  طول  ریشه­ چه  و  ساقه­ چه  در  تیمار  تراکم  5 بوته در مترمربع بدست آمد و کودهای کمپوست، ورمی­ کمپوست و شیمیایی به ­ترتیب افزایش 3، 5 و 12 درصدی نسبت طول ریشه­ چه به ساقه ­چه را نسبت به تیمار شاهد سبب شدند. کودهای آلی از مهم­ ترین منابع موجود برای بهبود کیفیت خاک کشاورزی و افزایش عملکرد گیاهان دارویی مختلف هستند. گزارش شده که این نهاده های اکولوژیکی ازطریق بهبود فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک شرایط مطلوبی برای رشد و نمو گیاه فراهم می­ آورند (Motta and Maggiore, 2013). بنابراین می­ توان نتیجه گرفت که بهبود صفات مورد مطالعه در مرحله جوانه زنی بذر گاوزبان در این پژوهش به دلیل استفاده از کودهای آلی بوده است. فلاحی و همکاران (Fallahi et al., 2008) اثرات مثبت استفاده از کودهای آلی بر بهبود صفات کمی و کیفی بابونه (Matricaria chamomilla L.) را گزارش کردند. به نظر می­رسد که رقابت گیاهان در تراکم های بالا بر سر آب و مواد غذایی کمیاب منجر به توفق رشد آن ها می ­گردد  (Ibrahim, 2012). در پژوهشی اثر تراکم­ های 40 ×20، 40 ×30و 50 ×30، بر عملکرد و اجزای عملکرد بادرنجبویه (Melissa Officinalis)  بررسی و مشاهده شد که خصوصیات مربوط به بذر در تیمار 40 ×20 در بالاترین سطح خود قرار داشت  (Saglam et al, 2004). به طور کلی با توجه به یافته ­هایی این پژوهش به نظر می ­رسد که استفاده از نهاده­های اکولوژیک و تراکم مطلوب در کشت گاوزبان ایرانی، می تواند آسیب­های ناشی از استفاده از کودهای شیمیایی را کاهش داده و همچنین کیفیت و خصوصیات بذر را بهبود بخشد.